Finis Europae

Η στήλη «PhilosophyXS», είναι η νέα στήλη του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Κώστα Δουζίνα, στο TVXS.gr. Μια σειρά εβδομαδιαίων άρθρων που φέρνει τη φιλοσοφία και την κοινωνική θεωρία στην καθημερινότητα, για την κατανόηση του ανθρώπου, της κοινωνίας και της πολιτικής.

«Body No 132» γράφει η κάσα ενός πνιγμένου μετανάστη. Την σηκώνουν δύο Ιταλοί στρατιώτες. Στην επόμενη φωτογραφία, είκοσι τέσσερις κάσες με νούμερα και γύρω τους επίσημοι με μαύρα κοστούμια. Ήταν οι Ευρωπαίοι  επίσημοι που σταμάτησαν την επιχείρηση διάσωσης Mare Nostrum που ξεκίνησε μετά την τραγωδία στην Λαμπεδούσα τον Οκτώβριο του 2013 όταν 500 μετανάστες πνίγηκαν. Η επιχείρηση είχε διασώσει 150,000 ανθρώπους τους προηγούμενους δώδεκα μήνες ενώ γύρω στους 5,000 είχαν πνιγεί. Σ’ αυτά τα νούμερα βρίσκονται τα όρια του «ανθρωπισμού» και των ανθρώπινων δικαιωμάτων για τα οποία τόσα υποκριτικά ακούσαμε τις τελευταίες μέρες. Υποκρισία: ο φόρος που η κακία πληρώνει στην αρετή.

Ένα παλιό έθιμο και κοινή πρακτική στην Μεσόγειο βάζει τις μανάδες, τις αδελφές και τις γυναίκες να περιποιούνται τα σώματα και να θρηνούν τους νεκρούς τους. Η Αντιγόνη και οι μοιρολογίστρες της Μάνης, της Σικελίας, την Σαρδηνίας ξεπροβοδίζουν τον αγαπημένο, τον βάζουν στην βάρκα του Χάροντα για να περάσει στην άλλη πλευρά της Στυγός. Δεν θα κλάψει το «Body No 132» η μάνα του, δεν θα το παρηγορήσουν οι επιθανάτιοι θρήνοι.

Γυμνή ζωή

Κάποιοι δεν αξίζουν και δεν δικαιούνται τον επικήδειο θρήνο, μας λέει η Judith Butler. Η ζωή τους είναι περιττή, χωρίς αξία και σημασία, γυμνή, όπως λέει η Αθηνά Αθανασίου. Γυμνή ζωή, homines sacri, ιεροί άνθρωποι, δηλαδή άνθρωποι έξω από την ανθρωπότητα. Η κυρίαρχη εξουσία φτιάχνει τους «ιερούς», τους μάρτυρες και τα εξιλαστήρια θύματα. Κύρια μορφή αντίστασης των υποτελών σ’ αυτή την «ιεροποίηση» είναι η έξοδος, η αναχώρηση από μιά ζωή που οδηγεί σε φυσικό ή πνευματικό θάνατο. Τέτοιοι αναχωρητές είναι οι ζωντανοί πνιγμένοι της Μεσόγειου και του Αιγαίου. Μπαρκάρουν στα σαπιοκάραβα προς την Δύση όπως άλλοι έμπαιναν στα τραίνα. «Βαθμός μηδέν» της ανθρωπότητας. Όμηροι χωρίς μέλλον από κει που έρχονται, όμηροι χωρίς παρελθόν στον άγνωστο προορισμό τους. Περιπλανώμενοι ναυαγοί, ναύτες αιώνιοι στα νερά της λήθης, σύντροφοι της Γοργόνας.

Στη διαλεκτική αφέντη και δούλου στην «Φαινομενολογία του Πνεύματος» του Χέγκελ, ο αφέντης κατακτά τη θέση του φτάνοντας μέχρι το τέρμα στον αγώνα του για αναγνώριση, ρισκάροντας ακόμα και την ζωή του. Στο σημείο αυτό ο δούλος, που φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του. Οι ζωντανοί πνιγμένοι  αντιστρέφουν την διαλεκτική. Όντας οι ίδιοι οιονεί σκλάβοι, αντιμετωπίζουν το θάνατο για να στερήσουν από τον αφέντη την εξουσία να τους εξευτελίζει και να τους σκοτώνει. Μεταξύ δικτατόρων, δουλεμπόρων, περιπολικών και κανονιοφόρων βρίσκουν παρηγοριά στην ελευθερία του ρίσκου, την έξοδο σ’ ένα αθρήνητο θάνατο. Κάνοντάς το συλλογικά, σκιαγραφούν ένα νέο τύπο εξουσίας, που δεν βασίζεται στη θυσία καταναγκαστική ή εθελοντική.

Η άνοδος και πτώση της Ευρώπης

ΣΤΟ περίφημο δοκίμιο «Πένθος και μελαγχολία», ο Φρόιντ γράφει ότι «το πένθος είναι αντίδραση στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή στην απώλεια μιας αφηρημένης έννοιας που το έχει αντικαταστήσει όπως η πατρίδα, η ελευθερία, κάποιο ιδεώδες κλπ.» Η παρατήρηση αυτή που συνδυάζει το πένθος για αγαπημένους με τον θάνατο ιδανικών μας θυμίζει ότι οι εγκαταλειμμένες ζωές των μεταναστών και το Ευρωπαϊκό πραξικόπημα ενάντια στην κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ συνδέονται.  Αποτελούν και τα δύο συμπτώματα παρακμής, τερματικούς σταθμούς μιας μακράς ιστορικής πορείας. Η κρίση αξιών, πολιτικής και οικονομίας που ζούμε αποτελεί την κορύφωση και ολοκλήρωση τριών ομόκεντρων κύκλων θριάμβου και ξεπεσμού, κεφαλοποίησης και  περιθωριοποίησης της Ευρώπης.

Ο πρώτος ξεκίνησε τον 15^ο αιώνα με την Αναγέννηση, τις ανακαλύψεις και την κατάκτηση του Νέου Κόσμου. Η Ευρώπη έγινε το κέντρο, κεφάλι και κεφάλαιο της γης οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά. Η Μεσόγειος, το μέσον της γης, ήταν μητέρα και καρδιά της Ευρώπης. Στις ακτές της συναντήθηκαν το πνεύμα, ο πολιτισμός και το κεφάλαιο. Τα ευρωπαϊκά πλοία που ξεκινούσαν από μεσογειακά λιμάνια μετέφεραν εμπορεύματα και αγαθά, ιδέες και μεθόδους, λέει ο Πωλ Βαλερύ. Το 1830 ο Χέγκελ χαρακτήρισε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας, το 1960 ο ιστορικός Φερνάντ Μπρωντέλ «απαστράπτον κέντρο» της γης, «το φως του φωτίζει λιγότερο καθώς απομακρυνόμαστε, χωρίς να ορίσουμε το ακριβές σύνορο ανάμεσα σε φως και σκιά». Το σύνορο είναι τώρα στην Λαμπεδούσα, στην μέση της Μεσογείου το φως ενώθηκε με το σκοτάδι σε ένα αδιάκοπο γκρι που κρύβει το γαλάζιο.  Η Μεσόγειος, μηχάνημα παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού, έγινε πλωτό νεκροταφείο, τα κύματα ταφόπλακα απραγματοποίητων ονείρων.

 Ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Το κεφάλαιο και το κράτος-έθνος δημιουργήσαν την Ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ευρώπη τα εξήγαγε παντού. Οι αποικίες τα υιοθέτησαν και τα χρησιμοποίησαν στους απελευθερωτικούς αγώνες της Αμερικής, την Ασίας, την Αφρικής. Τώρα τα δημιουργήματα της οδηγούν την Ευρώπη στην παρακμή.  Η πρώην περιφέρεια έγινε το κέντρο του κόσμου, η Ευρώπη επαρχία της όπως λέει ο Dipesh Chakrabarty. Δεν αποτελεί πιά η Ευρώπη «πνευματική γεωγραφία» αλλά μια προέκταση της Ασιατικής ηπείρου που καθοδηγείται από τις πρώην Αμερικανικές αποικίες της.

Ο «σύντομος» εικοστός αιώνας του Ευρωπαϊκού εμφύλιου ήταν ο δεύτερος κύκλος. Από την μια πόλεμοι Ευρωπαίων που ονομάζονταν ακόμη «παγκόσμιοι», από την άλλη θανάσιμος ανταγωνισμός μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού. Ο εμφύλιος έληξε προσωρινά με την ειρήνη μεταξύ Γερμανίας και υπόλοιπης Ευρώπης και με την ήττα του κομμουνισμού. Αλλά η πανουργία της διαλεκτικής μετέβαλε την νίκη σε σπέρμα αυτο-καταστροφής.

Το κοινωνικό κράτος, μεγάλη κατάκτηση της Ευρώπης, ήταν δημιούργημα του  εμφύλιου, νικη του εργατικού κινήματος αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου.  Θεμελιώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιταχύνθηκε με το τέλος της αποικιοκρατίας για να μπει ανθρώπινο πρόσωπο στον καπιταλισμό. Αλλά η νίκη της Δύσης του αφαίρεσε τον λόγο ύπαρξης. Κάτι ανάλογο έγινε με τις πρώην αποικίες. Αυτοί που σχεδίασαν τον μετα-αποικιοκρατικό χάρτη δεν ενδιαφέρθηκαν για την εθνική συνοχή των νέων κρατών στην Αφρική και την Ασία ή για την πολιτική τους βιωσιμότητα.  Τους ενδιέφερε μόνο η ένταξη τους στο Δυτικό στρατόπεδο και το γρήγορο κέρδος. ‘Όπως ήταν αναμενόμενο η βίαια οικονομική ανάπτυξη, η καταστροφή των κοινοτήτων, ο ξενόφερτος καταναλωτισμός και οι εξωτερικές εισβολές καταδίκασαν τον αναπτυσσόμενο κόσμο σε συνεχείς πολέμους δημιουργώντας τα τεράστια μεταναστευτικά κύματα.

Ο τρίτος κύκλος ξεκίνησε το 1989. Είναι ο κύκλος της «νέας παγκόσμιας τάξης» και του «τέλους της ιστορίας». Ο νεοφιλελευθερισμός ως ύστατο στάδιο της ιστορίας. Αλλά η διαλεκτική εκδικήθηκε πάλι. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού και η εξάλειψη του αντίπαλου δέους αποθράσυνε τις ελίτ και οδηγεί στην σταδιακή αποσύνδεση καπιταλισμού και δημοκρατίας, δηλαδή στην καταστροφή όχι μόνο του κοινωνικού κράτους αλλά και της ιδέας της Ευρώπης. Οι «αγορές» επιβάλλονται στους λαούς, οι εκλογές αντιμετωπίζονται ως ασήμαντες λεπτομέρειες, η κοινωνική δικαιοσύνη γελοιοποιείται. Έτσι ο εθνικισμός επιστρέφει, ο Βορράς κατηγορεί τον Νότο για τεμπελιά, ο Νότος τον Βορρά για αναλγησία, οι ταξικές διαφορές γίνονται ξανά εθνικές εντάσεις και συγκρούσεις. Η Ευρώπη-φρούριο κτίζει φράκτες και ανοίγει υγρούς τάφους «προστατεύοντας” τους προνομιούχους μέσα και αφήνοντας τους ανεπιθύμητους απ’ έξω.  Αυτά ακούμε πάλι μετά την καταστροφή της Μόριας, μιάς μόνιμης και όζουσας πληγής της Ευρώπης. Κλειδώστε τους, πετάξτε τους, βάλτε τους σε ξερονήσια. Όπως έγραφε η Χάνα Άρεντ για τους απάτριδες περιφερόμενους του Μεσοπόλεμου τους καταδιώκουμε όχι γιατί έκαναν κάτι παραβατικό αλλά για το ποιοι είναι. Έχοντας χάσει την προστασία ενός κράτους και του νόμου του έχουν χάσει επίσης και την ιδιότητα του ανθρώπου και τα δικαιώματα του.  Με την πανδημία, όμως, η αποτυχία της Ευρώπης χτυπάει τώρα και τους γηγενείς, το φρούριο εσωτερικεύεται, το ένα κράτος επιτίθεται στο άλλο. Στη Μεσόγειο, το Βερολίνο και τις Βρυξέλλες ο τρίτος κύκλος αρχίζει να κλείνει.

Τον Μάρτιο του 1938, ο Φρόιντ έγραψε στο τετράδιο του Finis Austriae. Αν η Ευρώπη δεν αλλάξει σύντομα οδηγείται κι αυτή στο τέλος της.