Υποχρεωτικός εμβολιασμός και ηθική

Η πανδημία θα σταματήσει να αποτελεί απειλή μόνο αν ένας μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει εμβολιαστεί και έχει επιτευχθεί η περίφημη ανοσία της αγέλης. Υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις που ανεβάζουν το ποσοστό του πληθυσμού που πρέπει να έχει ανοσία λόγω εμβολιασμού ή προηγούμενης ασθένειας από 60% έως 80%. Αλλά η ανοσία αγέλης μέσω εμβολιασμού σε συνδυασμό με την ιχνηλάτηση και καραντίνα των κρουσμάτων παραμένει ο μόνος τρόπος για να γυρίσουμε σε κάποια μορφή κανονικότητας.

Η επιτυχία ανοσίας μέσω εμβολιασμού δημιουργεί σημαντικά ηθικά ερωτήματα για τις κρατικές πολιτικές και τις ατομικές συμπεριφορές. Η ηθική αναφέρεται σε αξίες, αρχές και συμπεριφορές που δεν αφορούν αποκλειστικά το άτομο που δρα αλλά επηρεάζουν άλλους. Οι κυβερνητικές πολιτικές προώθησης και οι προσωπικές αποφάσεις εμβολιασμού επηρεάζουν όχι μόνο αυτόν που εμβολιάζεται αλλά το περιβάλλον του και την κοινότητα γενικότερα. Είναι επομένως σημαντικές ηθικές αποφάσεις. Αλλά η ηθική δεν είναι μία και απόλυτη. Υπάρχουν πολλές σχολές ηθικής (ηθική της αρετής, Καντιανός οικουμενισμός, ωφελιμισμός, ηθική της ετερότητας). Οι ιδεολογίες επίσης δίνουν διαφορετικές απαντήσεις στην πρακτική εφαρμογή αφηρημένων ηθικών αρχών. Κάθε ηθική απόφαση και δράση ξεκινάει από αξίες. Αλλά οι συγκεκριμένες συνθήκες παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξειδίκευση και εφαρμογή των αξιών.

Η ηθική του εμβολιασμού δείχνει την αλληλεξάρτηση της ατομικής ευθυνης να εμβολιαστούμε, των συλλογικών ευθυνών για την επίτευξη της ανοσίας του πληθυσμού και των κυβερνητικών ευθυνών για τη θέσπιση πολιτικών που οδηγούν στην ανοσία με ηθικά αποδεκτό τρόπο. Τρεις ηθικές αρχές εμπλέκονται στις ατομικές, συλλογικές και θεσμικές ευθύνες για τον εμβολιασμό: η πρόληψη βλαβης στους άλλους, η αλληλεγγύη και η ισότιμη και δίκαιη συνεισφορά στα δημόσια αγαθά. Ο εμβολιασμός αποτελεί ατομική ηθική υποχρέωση για την πρόληψη βλάβης στο εμβολιασμένο και στους άλλους. Αλλά ταυτόχρονα αποτελεί την συμβολή του πολίτη στην επίτευξη ενός σημαντικού δημόσιου αγαθού.

Ο εμβολιασμός ως δημόσιο αγαθό

Ας ξεκινήσουμε από τα κοινά και τις κυβερνητικές πολιτικές. Όλοι οι πολίτες χωρίς εξαίρεση απολαμβάνουν τα δημόσια αγαθά. Για παράδειγμα, ο καθαρός αέρας, ή οι ελεύθερες παραλίες είναι κοινά αγαθά. Οι συγκοινωνίες και τα σχολεία είναι δημόσια αγαθά. Δεν επιδέχονται εξαιρέσεις και το κράτος δεν μπορεί να απαγορεύσει σε κάποιους την χρήση τους.

Μ᾽ αυτή την έννοια, η ανοσία αγέλης που επιδιώκει ο εμβολιασμός είναι δημόσιο αγαθό. Όταν επιτευχθεί όλος ο πληθυσμός, εμβολιασμένοι και μη, απολαμβάνουν τα οφέλη. Επειδή τα εμβόλια δεν είναι πλήρως αποτελεσματικά και ο εμβολιασμένος και όσοι δεν έχουν εμβολιαστεί επωφελούνται από την ανοσία. Το όφελος είναι άμεσο ή έμμεσο. Όλοι επωφελούνται από την μειωμένη επιβάρυνση του δημόσιου συστήματος υγείας και το καλό επίπεδο υγειονομικής περίθαλψης. Επειδή δεν υπάρχουν εξαιρέσεις στα δημόσια αγαθά, οι άνθρωποι επωφελούνται από την ανοσία ακόμη και αν δεν κάνουν εμβόλιο. Επομένως υπάρχει κίνητρο σε κάποιους να έχουν το όφελος χωρίς κόστος, το περίφημο ηθικό και νομικό πρόβλημα του free rider. Η φιλελεύθερη ηθική της τυπικής ισότητας σημαίνει ότι ο free rider δρα ανήθικα. Όπως όλοι υποχρεούνται να πληρώνουν εισιτήριο στο λεωφορείο ή τους φόρους τους έτσι και όσοι θα ωφεληθούν από την ανοσία αγέλης πρέπει να συνεισφέρουν στην επίτευξη της συμμετέχοντας στον εμβολιασμό.

Οι κυβερνήσεις υποχρεούνται να προστατεύσουν την υγεία των πληθυσμών τους. Πρέπει επομένως να επιδιώξουν την δημιουργία ανοσίας αγέλης. Πρέπει βέβαια να προσθέσουμε ότι όπως κάθε έννοια που παρουσιάζει ένα πληθυσμό ενοποιημένο και αδιαίρετο έτσι και η ´αγέλη᾽ συγκαλύπτει ταξικές και άλλες διακρίσεις. Αλλά είναι η φτώχεια, το φύλο ή η φυλή που καθόρισαν και καθορίζουν την πορεία και τα θύματα της πανδημίας. Η πανδημία διαχωρίζει, η αγέλη επιφανειακά ενώνει. Αλλά τα τραύματα της τάξης και της φυλής συνεχώς επιστρέφουν σαν το ψυχαναλυτικό απωθημένο. Το ερώτημα δεν είναι αν πρέπει μια κυβέρνηση να επιδιώξει την ανοσία αλλά πως πρέπει να το κάνει, ποια είναι τα όρια της παρέμβασης της.

Η ηθική της δημόσιας υγείας αποδέχεται την «αρχή της λιγότερο περιοριστικής εναλλακτικής λύσης» όταν πρέπει να επιβληθούν αναγκαστικά μέτρα. Στην περίπτωση του εμβολιασμού αυτό σημαίνει τον μικρότερο δυνατό περιορισμό των δικαιώματων και ελευθεριών. Ποιες πολιτικές οδηγούν στην ανοσία με τον μικρότερο περιορισμό των προσωπικών ελευθεριών; Υπάρχουν διαβαθμίσεις της υποχρεωτικότητας και μια γκάμα από εναλλακτικές λύσεις για την επιτυχία του εμβολιασμού: από ενημερωτικές εκστρατείες και παραινέσεις μέχρι τον νομικό καταναγκασμό και την τιμωρία. Τα πιο ελαφριά μέτρα είναι οι πολιτικές παρότρυνσης (nudging): αποσκοπούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά με προβλέψιμο τρόπο χωρίς όμως να αποκλείουν οποιαδήποτε επιλογή. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, μια επαναλαμβανόμενη υπενθύμιση σε όσους δεν έχουν εμβολιαστεί να το κάνουν. Ή η δυνατότητα εξαίρεσης από τον εμβολιασμό (opt out) που γίνεται μόνο με μια γραφειοκρατικά δύσκολη αίτηση ή η συμμετοχή γονιών που δεν θέλουν να εμβολιάσουν τα παιδιά τους σε σεμινάρια επιμόρφωσης για τα οφέλη του εμβολιασμού. Στα μέτρα αυτά, η πλήρης ενημέρωση, η πειστική επιχειρηματολογία και η δύναμη της πειθούς προτιμώνται από την υποχρεωτικότητα και τον καταναγκασμό.

Εδώ αντιμετωπίζουμε τα πρώτα προβλήματα με τις κυβερνητικές πολιτικές. Η εκστρατεία ενημέρωσης είναι περιορισμένη και δημιουργεί σύγχυση. Οι αντιφατικές αντικρουόμενες και μεταβαλλόμενες πληροφορίες για το εμβόλιο της Astra Zeneca δημιούργησαν ένα αρνητικό κλίμα για το συγκεκριμένο αλλά και γενικότερα για τον εμβολιασμό. Έτσι τα fake news ενδυναμώθηκαν και επιτάθηκαν οι συνωμοσιολογικές απόψεις: δεν υπάρχει πανδημία, τα εμβόλια δεν λειτουργούν ή, ακόμη χειρότερο, έχουν σοβαρές παρενέργειες με κίνδυνο θανάτου. Επομένως ο εμβολιασμός είναι πιο επικίνδυνος από την λοίμωξη. Σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει ένα ποσοστό flat earhers και οπαδών του QAnon. Στην Ελλάδα η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να ενημερώσει αποτελεσματικά και πειστικά και πριμοδότησε του αρνητές. Απάντηση στην αποτυχία είναι να προχωρήσει στην αγαπημένη της μέθοδο, τον καταναγκασμό.

Έτσι τώρα δίνονται κίνητρα για συμμόρφωση και αντικίνητρα ή κυρώσεις για όσους δεν εμβολιάζονται. Ο άμεσος ή έμμεσος καταναγκασμός αντικαθιστά την πειθώ. Έχουμε χρηματικές αμοιβές, vouchers ή διάφορα προνόμια για τους εμβολιασμένους και τιμωρίες για τους υπόλοιπους – αφαίρεση προνομίων και δικαιωμάτων όπως απαγόρευση η δυσκολία πρόσβασης σε χώρους εστίασης, διασκέδασης ή σε ταξίδια. Έρευνες για προηγούμενους εμβολιασμούς δεν δίνουν οριστικές απαντήσεις για την αποτελεσματικότητα των κινήτρων και των κυρώσεων. Αλλά αυτό που σίγουρα πετυχαίνουν τα μέτρα είναι ένας νέος κάθετος διαχωρισμός του πληθυσμού σε εμβολιασμένους και μη. Το εμβόλιο προστίθεται στις απαράδεκτες διακρίσεις που το φιλελεύθερο σύστημα προσπαθεί τυπικά να απαγορεύσει: το φύλο, την φυλή, την θρησκεία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Όπως στο Νοτιοαφρικάνικο apartheid ή στα διαφορετικά εστιατόρια, λεωφορεία και σχολεία για μαύρους και άσπρους του Αμερικάνικου Νότου, ένα εμβολιαστικό apartheid θα διαιρέσει κάθετα την κοινωνία. Και ο μόνος τρόπος για να αστυνομευτεί είναι κάποια στάμπα στο πρόσωπο ή ένας αριθμός στο μπράτσο.

Ατομική ευθύνη

Το τελικό στάδιο στην προσπαθεία ανοσίας αν αποτύχουν τα άλλα είναι ο καταναγκασμὀς. Ο εμβολιασμός γίνεται νομική υποχρέωση για ορισμένες κατηγορίες ή για το σύνολο του πληθυσμού. Η μη συμμόρφωση ανάγεται σε ποινικό αδίκημα για το οποίο επιβάλλονται διοικητικές ποινές (απολύση, χάσιμο προνομίων στην δουλειά ή στην γειτονιά) και πρόστιμα. Για να κρίνουμε την ηθική τέτοιων μέτρων πρέπει εξετάσουμε τις αρχές που οδηγούν σε ατομική απόρριψη του εμβολιασμού: η αυτονομία και η ατομική ελευθερία, που αναλύονται στην ελευθερία γνώμης και συνείδησης και την αρχή της σωματικής ακεραιότητας.

Αυτονομία. Όσοι επικαλούνται την αυτονομία τους για να απορρίψουν τον εμβολιασμό το κάνουν συνήθως είτε από συνειδησιακές αντιρρήσεις είτε γιατί δεν θεωρούν ότι κινδυνεύουν από τον Covid-19 είτε γιατί φοβούνται πιθανές παρενέργειες του εμβολίου. Το δικαίωμα του προσώπου να παίρνει αποφάσεις για την υγεία του, να υπερασπίζει την σωματική του ακεραιότητα και η ελευθερία συνείδησης αποτελούν κεντρικά χαρακτηριστικά του φιλελεύθερου πολιτεύματος.

Αλλά ο φιλελευθερισμός αποδέχεται ότι το κράτος μπορεί να περιορίζει την ατομική ελευθερία για να αποτρέψει βλάβες σε άλλους, ακόμη και όταν η βλάβη δεν είναι αποτέλεσμα ενέργειας αλλά αδράνειας (του μη εμβολιασμού). Η «αρχή της βλάβης» επιτρέπει την κρατική παρέμβαση. Αλλά όταν η ζημιά είναι συλλογική συμπληρώνεται από την αρχή της αλληλεγγύης και της δίκαιης κατανομής των υποχρεώσεων και θυσιών που απαιτούνται για την πρόληψη της βλάβης. Η φορολογία είναι σαφές παράδειγμα αυτής της κατανομής των θυσιών. Κάθε πολίτης υποχρεούται να πληρώνει φόρους γιατί όλοι πρέπει να συμβάλλουν στα σημαντικά κοινωνικά και δημόσια αγαθά.

Από την πλευρά της αριστεράς, η φορολογία αποτελεί επί πλέον απαίτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η εξάρτηση μας από τους άλλους και η κοινωνική συνύπαρξη δημιουργεί την υποχρέωση αλληλεγγύης. Εκφράζεται κυρίως με την φορολογία, αλλά και την προσωπική προσφορά, την συμμετοχή σε οργανώσεις και καμπάνιες προστασίας των αδυνάτων. Η ευθύνη της αλληλεγγύης είναι ηθική και αμοιβαία: συμμετέχω στην προστασία των αδυνάτων γιατί το απαιτεί η ηθική. Αλλά θα προστατευθώ κι εγώ αν ατυχήσω. Στον καπιταλισμό, η φορολογία γίνεται εργαλείο αναδιανομής που μειώνει τις ανισότητες και βελτιώνει την ζωή των πιο αδύνατων. Κατ᾽ αναλογία θα λέγαμε ότι ο εμβολιασμός αποτελεί ατομική ηθική υποχρέωση αλλά και εκδήλωση αλληλεγγύης προς τους άλλους και την κοινότητα.

Η σωματική ακεραιότητα και η ελευθερία συνείδησης αποτελούν σημαντική αλλά περιορισμένη γραμμή προστασίας του ατόμου. Στην εποχή μας η επέμβαση του κράτους στην βιολογία και την ζωή αποτελεί κεντρικό μηχανισμό άσκησης εξουσίας. Το σώμα, και το γυναικείο σώμα πιο ειδικά, αποτελούν πεδίο μάχης ηθικισμών, εθνικισμών και αντιδραστικών ιδεολογιών. Γι αυτό η συναίνεση του ασθενούς που χρειάζεται για πολλές ιατρικές επεμβάσεις αποτελεί ένα ελάχιστο όριο ατομικής αυτονομἰας. Αλλά ο εμβολιασμός δεν αποσκοπεί μόνο στην προστασία του ατόμου. Η αλληλεγγύη και το δημόσιο συμφέρον αποτελούν ισόβαρες αρχές με την προσωπική αυτονομία. Η απόρριψη συχνά στηρίζεται σε ψεκασμένες ψευτο-πίστεις περί ανύπαρκτων ιών ή συνωμοσιών παγκόσμιων καμπάλ που θέλουν να καταλαβουν την ψυχή μας ή την Ελλάδα.

Σ᾽αυτές τις περιπτώσεις κάποια μορφή επιβολής είναι αποδεκτή εφ᾽ όσον το ποσοστό για την ανοσία του πληθυσμού δεν μπορεί να επιτευχθεί διαφορετικά. Όσο για την αναλογία με την αντίρρηση συνείδησης στην στρατιωτική θητεία, αυτή συμπληρώνεται με εναλλακτική δημόσια υπηρεσία. Αναγνωρίζεται δηλαδή ο κοινωνικός χαρακτήρας της προσφοράς. Στην περίπτωση του εμβολιασμού δεν υπάρχει εναλλακτικός τρόπος συμμόρφωσης. αλλά η υποχρέωση στο κοινωνικό σύνολο παραμένει.

Νεοφιλελευθερισμός και κυβερνητικά μέτρα. Τα vouchers των 150 ευρώ, τα ειδικά προνόμια στους εμβολιασμένους και η τιμωρία των υπολοίπων δείχνει την συνολική αποτυχία της κυβερνητικής υποχρέωσης να προστατεύσει την δημόσια υγεία. Η αποτυχία αυτή είναι αποτέλεσμα της ιδεολογίας του ο κ. Μητσοτάκη και φαίνεται στα μέτρα για την προώθηση του εμβολιασμού. Σκιαγραφούν το πως ο νεοφιλελευθερισμός καταλαβαίνει τον άνθρωπο και την ευθύνη του: αποκλειστικά ως ατομική και οικονομική.

Η «ατομική ευθύνη» βασίζεται στον ψευδή ισχυρισμό ότι έχουμε όλοι την ίδια δυνατότητα να αποφασίζουμε για τη ζωή και τις περιστάσεις μας. Όταν λες στους πολίτες διαρκώς ότι ελευθερία είναι η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος και μόνη ευθύνη η οικονομική σου επιτυχία, η επίκληση της ηθικής ευθύνης για την προστασία των άλλων δεν πείθει. Όσοι ξέρουν ότι η πιθανότητα σοβαρής ασθένειας είναι μικρή για τους ίδιους δεν έχουν λόγο να εμβολιαστούν ή να αποφεύγουν τις συναθροίσεις, τα πάρτι και ό,τι άλλο επιθυμούν. Μόνο όποιος πιστεύει ότι η ευθύνη είναι ηθική και προέρχεται από την αλληλεγγύη προσπαθεί να προστατεύσει τους άλλους. Για τον κ. Μητσοτάκη, η προστασία των άλλων είναι δική τους υπόθεση: οι ηλικιωμένοι, όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα και πιθανόν όσοι δεν εμβολιάστηκαν πρέπει να μην βγαίνουν από το σπίτι. Η ευθύνη του φιλελεύθερου είναι να προβλέπει, να αποφεύγει και να ασφαλίζει τις δικές του ατυχίες και να στηρίζει τα πάντα στο συμφέρον του. Η ευθύνη για τους άλλους είναι αντίθετη με την “ελευθερία” του.

Ο κ. Μητσοτάκης πρέπει να ψάχνει στην ιδεολογία τους για την αποτυχία των μέτρων περιορισμού της επιδημίας και του εμβολιασμού. Το επόμενο στάδιο που δυστυχώς έρχεται θα είναι εμβολιασμός ή απόλυση και κλείσιμο της μικροεπιχείρησης. Χρειάζεται επομένως άλλη πολιτική. Πλήρης και σοβαρή ενημέρωση, υποστήριξη πρωτοβουλιών αλληλεγγύης, σεβασμός της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του πολίτη και δίκαιη κατανομή των βαρών. Αλλά γι᾽αυτά χρειάζεται άλλη ιδεολογία και πολιτικές.